Μανώλης Κολεζάκης: Η επίδραση της Ρόδου στην Αρχαία Ρώμη

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο Μανώλης Κολεζάκης
emmanuelnkolezakis@gmail.com

Το τέλος του Α’ Καρχηδονιακού Πολέμου, (10 Μαρτίου του 241 π.Χ), βρήκε τη Ρώμη να έχει αποκτήσει και να ελέγχει πλήρως μία νέα και πλούσια σε δημητριακά επαρχία, τη Σικελία, να έχει αποκτήσει ένα σεβαστό ετήσιο εισόδημα για μια δεκαετία από την καρχηδονιακή αποζημίωση και φυσικά να ελέγχει ανενόχλητη με τον στόλο της την κεντρική Μεσόγειο. Ταυτοχρόνως, όμως την έφερε και ακόμη πιο κοντά στον ελληνικό πολιτισμό της Μεγάλης Ελλάδας και φυσικά και της Ρόδου.

Χαρακτηριστικό είναι ένα γεγονός από τους Καρχηδονιακούς Πολέμους: η καρχηδονιακή Γερουσία ανησυχούσε πολύ διότι δεν έρχονταν νέα από το Λιλύβαιο και φοβόταν μήπως είχε καταληφθεί, από τους Ρωμαίους, συμφώνησε στην πρόταση του Αννίβα του «Ρόδιου» (Χαϊδευτικό, όπως και άλλα παρόμοια που συνήθιζαν να χρησιμοποιούν οι Καρχηδόνιοι) να πάει να εξετάσει πώς έχουν τα πράγματα.

Όντως, εξαιτίας της πολύ καλής γνώσεως που είχε για τη θαλάσσια περιοχή στο Λιλύβαιο, ο «Ρόδιος» κατάφερε να μπει και να βγει από το λιμάνι τόσο γρήγορα που κανένα ρωμαϊκό πλοίο δεν μπορούσε να του ανακόψει την πορεία χωρίς να κινδυνεύσει να πέσει στα αβαθή.

Οι 15 βυθισμένοι κέρκουροι (πλοιάρια) φορτωμένοι με πέτρες με τους οποίους είχαν αποκλείσει οι Ρωμαίοι το λιμάνι απέβησαν άχρηστοι διότι τελικά αποδείχθηκε ότι άφηναν ελεύθερο διάδρομο εισόδου και εξόδου. όμως τελικά, οι Ρωμαίοι κατάφεραν να συλλάβουν μία πολύ γρήγορη καρχηδονιακή τετρήρη και με αυτή κατάφεραν να πιάσουν τον «Ρόδιο» και το πλοίο του και από τότε σταμάτησαν να μπαίνουν και να βγαίνουν εχθρικά τους πλοία στο λιμάνι.

Μάλιστα, η πτώση της Καρχηδόνας, σηματοδότησε και την πλήρη κυριαρχία της Ρώμης στη Μεσόγειο, αρωγοί της οποίας μέχρι εκείνη την στιγμή είχαν υπάρξει και ορισμένοι Έλληνες: οι Συρακούσιοι υπό τον Ιέρωνα Β’ στην κεντρική Μεσόγειο, οι Μασσαλιώτες στη δυτική Μεσόγειο αλλά και οι Αιτωλοί, η Ρόδος και η Πέργαμος στην ανατολική Μεσόγειο.

Η Ελληνιστική Εποχή και ο Κικέρων
Στη Ρώμη ο Κικέρων, μαθήτευσε κοντά στον Φίλωνα από τη Λάρισα, επικεφαλής της «Νέας» Ακαδημίας στην Αθήνα, από τον οποίο έμαθε να ακούει προσεκτικά τις δύο αντίθετες απόψεις προτού σχηματίσει άποψη.

Επίσης, ήρθε σε επαφή με τον φημισμένο ρήτορα Απολλώνιο Μόλωνα, που είχε επισκεφτεί τη Ρώμη ως πρεσβευτής των Ροδίων. Μέχρι τα εικοσιπέντε του αγόρευε συνεχώς στην υψηλότερη δυνατή ένταση, τόσο ώστε να αντιμετωπίσει πρόβλημα υγείας.

Γι’ αυτόν τον λόγο και για τη συμπλήρωση της εκπαίδευσής του πραγματοποίησε ταξίδι στην Ανατολή. Αρχικά, στην Αθήνα, όπου προσχώρησε στην Ακαδημία, έπειτα, στη Μ. Ασία, που ήρθε σε επαφή με τους σημαντικότερους ρήτορες του ασιανικού ύφους και, τέλος, τη Ρόδο, που συνάντησε εκ νέου τον Μόλωνα.

Μετά το ταξίδι του επέστρεψε στην Ρώμη, πλήρως καταρτισμένος και υγιής, όπου παρέμεινε αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος της ρητορικής για πολλές δεκαετίες και έτοιμος να αναλάβει δημόσια αξιώματα, όπως ταμίας (75 π. Χ.), αγορανόμος ( 69 π. Χ.), πραίτορας ( 66 π. Χ.) και ύπατος ( 63 π. Χ.).

Η συνάντηση με τον Μόλωνα στη Ρόδο του έδειξε τον ορθό δρόμο στην άσκηση της ρητορικής. Του δίδαξε την αυτοσυγκράτηση, τον απελευθέρωσε από τη νεανική του πληθωρικότητα και τον μύησε στην τεχνική ενός πιο επιμελημένου λόγου, συνεισφέροντας στη μετέπειτα εξέλιξη της πορείας του.

Μέχρι τον 1ο π.Χ. αιώνα τα περισσότερα μέλη των ρωμαϊκών ανώτερων τάξεων γνώριζαν την ελληνική γλώσσα, ενώ οι σημαντικότεροι ρωμαϊκοί αριστοκρατικοί οίκοι απασχολούσαν Έλληνες δασκάλους, είτε απελεύθερους είτε δούλους, για την εκπαίδευση των γόνων τους.

Με τον Κικέρωνα, η λατινική ρητορική φτάνει στο απόγειό της και θεωρείται ο κορυφαίος Ρωμαίος ρήτορας, ακόμα και ισάξιος του Δημοσθένη. Την αρχική του μόρφωση την πήρε στο Αρπίνο, όταν ο πατέρας του τον εμπιστεύτηκε στον κορυφαίο ρήτορα της εποχής.

Σημαντικές γέφυρες για τη μετάδοση του ελληνικού πολιτισμού ήταν η Πέργαμος και η Ρόδος. Μετά την κληροδότηση του βασιλείου της Περγάμου στη Ρώμη μεταβαίνει εκεί ο επικεφαλής της γραμματικής σχολής Κράτης από τη Μαλλό, που διδάσκει στους Ρωμαίους πώς να ερμηνεύουν τους αρχαίους συγγραφείς και τους απομάκρυνε, κατά κάποιον τρόπο, από το επιστημονικό πνεύμα των Αλεξανδρινών.

Σχετικά με τη Ρόδο υπήρξε σημαντικό πνευματικό κέντρο, όπου διέμεναν σημαντικοί λόγιοι, όπως ο αστρονόμος ίππαρχος, ο ρητοροδιδάσκαλος Μόλων και οι φιλόσοφοι Παναίτιος και Ποσειδώνιος.

Σε αυτήν μετέβαιναν αρκετοί Ρωμαίοι ( αναφέρθηκε ήδη η περίπτωση του Κικέρωνα) και συνέβαλε στον χαρακτήρα της ρωμαϊκής πνευματικής παραγωγής. Σημαντικός για την αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμών ήταν ο λεγόμενος κύκλος των Σκιπιώνων (πήρε το όνομα του από τον Αιμιλιανό Σκιπίωνα).

Σε αυτόν συσπειρώνονται Έλληνες και Ρωμαίοι λόγιοι, όπου οι πρώτοι δίνουν τη μόρφωση που επιθυμεί η ρωμαϊκή κοινωνία και οι δεύτεροι αναπλάθουν την αντίληψη των Ελλήνων για τη νέα ιστορική και πολιτιστική αποστολή της Ρώμης.

Την εποχή των Φλαβίων τρεις ήταν οι ποιητές που ο καθένας με τον τρόπο του επηρεάστηκαν από τα ελληνικά πρότυπα: Ο Βαλέριος Φλάκκος, ο Στάτιος και ο Σίλιος Ιταλικός. Πλέον, όμως, είχε δημιουργηθεί λατινική επική παράδοση και ο καθένας διεκδικούσε για τον εαυτό του τον τίτλο του διαδόχου του Βιργιλίου.

Ο Φλάκκος επέλεξε να πραγματευτεί ένα θέμα της ελληνικής μυθολογίας, τον αργοναυτικό κύκλο, μεταφέροντας υλικό από τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου. Σε γενικές γραμμές ακολουθεί την αφήγηση του Απολλώνιου, αλλά το φιλοσοφικό του φορτίο είναι ξέμακρο από αυτό.

Ενώ το έργο του Απολλώνιου είναι απρόσωπο και οι πρωταγωνιστές ένα είδος αντιηρώων, χωρίς ηθικούς φραγμούς, σε αυτό του Φλάκκου ξεχωρίζουν για τον ηρωισμό, την επιδίωξη της δόξας και την περιφρόνηση του θανάτου που συναντούμε στον Βιργίλιο και τον Όμηρο. άλλωστε, ομηρικές επιρροές μαρτυρούν και μια σειρά από τεχνικές, όπως οι σκηνές θεών, οι τελετουργίες, τα όνειρα και οι προφητείες.

Σημαντικοί παράγοντες στη μεταφορά της ελληνικής φιλοσοφίας υπήρξαν, όπως αναφέρθηκε στις προηγούμενες ενότητες, ο λεγόμενος κύκλος των Σκιπιώνων, η επαφή με τη Ρόδο και την Πέργαμο. έτσι, και κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, ο Στωικισμός, ο Επικουρισμός και, σε μικρότερο βαθμό, ο Σκεπτικισμός συνεχίζουν να έλκουν οπαδούς και να συνεχίζουν την παράδοσή τους.

Τη μεγαλύτερη αποδοχή φιλοσοφικού συστήματος κατά την ελληνορωμαϊκή περίοδο είχε η Νέα Στοά. Πρόκειται στην ουσία για μετεξέλιξη του Στωικισμού κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων αιώνων του Χριστιανισμού. Ο Στωικισμός ιδρύθηκε τον 3ο π.Χ. αιώνα από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα και πήρε το όνομά του από τη Στοά της Αγοράς των Αθηνών.

Η Μέση Στοά εμφανίστηκε περίπου την περίοδο των ρωμαϊκών κατακτήσεων, όπου οι νέες συνθήκες που επικρατούσαν επηρέασαν τη διδασκαλία τους. Απομακρύνθηκαν από την αυστηρή προστακτική των αυστηρών καθηκόντων, απελευθερώνοντας τις εσωτερικές δυνάμεις του ανθρώπου, επηρεασμένοι και από το δημοκρατικό και ανθρωπιστικό ιδεώδες του κύκλου των Σκιπιώνων.

Ο Παναίτιος ο Ρόδιος επιχείρησε να καταστήσει την στωική φιλοσοφία πιο προσιτή σε ένα μεγαλύτερο εύρος κοινού, ασχολούμενος κυρίως με πρακτικά θέματα της καθημερινότητας.

Σπουδαιότερη συμβολή του ήταν ότι γεφύρωσε το χάσμα των ατόμων που είχαν διαφορετικές απόψεις, καθιερώνοντας τον πολιτισμό της humanitas, μη δεχόμενος ένα συγκεκριμένο σύνολο παραδοχών, αλλά αναγνωρίζοντας ότι πίσω από τις διαφωνίες μπορούμε να αναγνωρίσουμε ένα συνεκτικό κρίκο όλων των ανθρώπων που μπορεί να γεφυρώσει οποιοδήποτε χάσμα.

Στηριζόμενος σε αυτήν την άποψη, αυτός και οι μεταγενέστεροί του μπόρεσαν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ διαφορετικών φιλοσοφικών απόψεων, όπως φαίνεται στον συγκερασμό της στωικής φυσικής και κοσμολογικής θεωρίας με των αντίστοιχων πλατωνικής και αριστοτελικής.

Εξίσου σημαντικός στωικός ήταν ο μαθητής του Παναίτιου, Ποσειδώνιος, ο οποίος επεξεργάστηκε τη στωική φιλοσοφία εμπνεόμενος από την πλατωνική διαίρεση της ψυχής, ενώ έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις επιστήμες.

Οι δύο προαναφερόμενοι φιλόσοφοι ήταν εξαιρετικά σημαντικοί για την εξέλιξη του ρωμαϊκού πνεύματος, αφού όχι μόνο έθεσαν τις βάσεις της Νέας Στοάς προς το ηθικό σκέλος της φιλοσοφίας, αλλά κατεύθυναν τη σκέψη της πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας των Ρωμαίων, μέσω του κύκλου των Σκιπιώνων και του Κικέρωνα.

Επηρέασαν, επίσης, τις φιλοσοφίες άλλων σχολών, όπως της πλατωνικής και της αριστοτελικής, που διαφοροποιήθηκαν στην Ακαδημία και στον Περίπατο.
Σημαντικός σταθμός για τη διάσωση και υπομνηματισμό έργων του Αριστοτέλη αποτέλεσε η αναβίωση του Αριστοτελισμού.

Η επανέκδοση «χαμένων» έργων από τον Ανδρόνικο τον Ρόδιο, τον 1ο αιώνα π.Χ., ήταν σημαντική για τον υπομνηματισμό των έργων του Αριστοτέλη, καθώς χωρίς αυτήν η διδασκαλία του θα μας παραδιδόταν με σημαντικά κενά και ασυνέχειες, και θα παρουσιαζόταν δυσκολία για τη μετέπειτα ερμηνεία του φιλοσόφου.

Τη μετέπειτα περίοδο, η στωική φιλοσοφία διαδόθηκε περαιτέρω στη Ρώμη χάρη στην απήχηση της διδασκαλίας των στωικών Παναίτιου από τη Ρόδο και Ποσειδώνιου από την Απάμεια, οι οποίοι εκτός από τη φιλοσοφία ασχολήθηκαν διεξοδικά με τη μελέτη της ιστορίας και της γεωγραφίας.

Ο Παναίτιος (185-περίπου 110-109 π.Χ.) εντάχθηκε μάλιστα στον στενό κύκλο του Ρωμαίου πολιτικού και στρατηγού, Σκιπίωνα Αιμιλιανού (185-129 π.Χ.) ο οποίος διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στον Τρίτο Καρχηδονιακό Πόλεμο.

Σύμφωνα με ρωμαϊκές μαρτυρίες, ο στωικός φιλόσοφος αποτελούσε έναν συνήθη συνομιλητή του Σκιπίωνα, με τον οποίο συζητούσε θέματα πολιτικής του ρωμαϊκού κράτους.

Αξίζει να σημειωθεί ότι τον συνόδευσε στα ταξίδια του στην Κύπρο, τη Συρία, την Πέργαμο και την Αθήνα, ενώ εικάζεται ότι τον ακολουθούσε στις στρατιωτικές του εκστρατείες, όντας ίσως παρών στην πολιορκία και άλωση της Καρχηδόνας.

Ο Παναίτιος, εκτός από τα διαστήματα που ταξίδευε, μοίραζε τον χρόνο του μεταξύ της Αθήνας και της Ρώμης, έχοντας αναδειχθεί σε σεβαστή προσωπικότητα των ανώτερων τάξεων της ρωμαϊκής κοινωνίας απολαμβάνοντας μεταξύ άλλων τη φιλία του C. Laelius και του Q. Mucius Scaevola.

Ο Ρόδιος φιλόσοφος, όντας σύγχρονος του Πολύβιου και έχοντας παρακολουθήσει εκ του σύνεγγυς την ανάδειξη της Ρώμης στην κυρίαρχη δύναμη του μεσογειακού κόσμου, ασχολήθηκε με το ζήτημα της ρωμαϊκής επέκτασης επιχειρώντας να το εξηγήσει με ηθικούς όρους επικαλούμενος την έννοια της δικαιοσύνης· εντασσόμενη σε ένα στωικό αλλά και πλατωνικό πλαίσιο, θεωρήθηκε ως η απόδοση στον καθένα αυτού που του ταιριάζει και του αξίζει, συνθήκη που ίσχυε και στην περίπτωση της Ρώμης.

Το έργο του, και ιδιαίτερα η πραγματεία του Περί Καθηκόντων, επέδρασε στη σκέψη του Κικέρωνα, ο οποίος το χρησιμοποίησε ως έμπνευση και πηγή για το πόνημά του με τίτλο De Officiis.

Επομένως, μπορεί να υποστηριχθεί, ότι ο Παναίτιος έγινε αποδέκτης του σεβασμού της ρωμαϊκής ελίτ, η οποία τον αποδέχτηκε στους κόλπους της και επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τη διδασκαλία του.

Μία ακόμα σημαντική προσωπικότητα για τη διάδοση του στωικισμού στον ρωμαϊκό κόσμο ήταν ο Ποσειδώνιος από την Απάμεια (περίπου 135-51 π.Χ.), ο οποίος μαθήτευσε πλάι στον Παναίτιο, ταξίδεψε εκτενώς κατά μήκος των μεσογειακών ακτών αλλά και βορειότερα, μελετώντας τον πολιτισμό των Κελτών στη Γαλατία, ενώ τελικά ίδρυσε σχολή στη Ρόδο, την οποία και επέλεξε ως έδρα του.

Οι μαθητές του περιλαμβάναν τόσο Έλληνες όσο και Ρωμαίους, εκ των οποίων οι επιφανέστεροι ήταν ο πολιτικός και στρατιωτικός Γναίος Πομπήιος ο Μέγας και ο φιλόσοφος και πολιτικός Μάρκος Τύλλιος Κικέρωνας οι οποίοι παρακολούθησαν επανειλημμένα διαλέξεις του Ποσειδώνιου.

Η διδασκαλία του στωικού δασκάλου επηρέασε βαθύτατα τον Κικέρωνα, ο οποίος μαθήτευσε πλάι του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Ανατολή τα έτη 79-77 π.Χ., κάτι που αποδεικνύεται από τις επανειλημμένες αναφορές σε αυτόν εντός των γραπτών του αποκαλώντας τον φίλο και δάσκαλο το 45 π.Χ., αρκετές δηλαδή δεκαετίες έπειτα από τη γνωριμία του με τον Ποσειδώνιο και τη μαθητεία του δίπλα του.

Επιπλέον, πρέπει να αναφερθεί ότι η διδασκαλία των στωικών διαδόθηκε και έμμεσα στη Ρώμη, δηλαδή μέσα από τις φιλοσοφικές θέσεις του Αντίοχου από την Ασκαλώνα (περίπου 125-68 π.Χ) που ανήκε στην Ακαδημία έχοντας όμως υιοθετήσει αρκετά από τα στωικά δόγματα και κερδίζοντας επιρροή ανάμεσα στους Ρωμαίους διανοούμενους.

Ένα κρίσιμο γεγονός που συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην παρακμή της Αθήνας ως φιλοσοφικού κέντρου και κατά συνέπεια στη μεταφορά των φιλοσόφων, συμπεριλαμβανομένων των στωικών, εκτός της ήταν η πολιορκία και η κατάληψη της πόλης από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα το 86 π.Χ. επειδή συντάχθηκε με τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη στον πόλεμο που διεξήγαγε κατά των Ρωμαίων.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η αθηναϊκή σχολή της Στοάς είχε περιπέσει σε παρακμή ήδη από τον θάνατο του Παναίτιου (κάτι που επιβεβαιώνεται αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι ο Ποσειδώνιος δίδασκε στη Ρόδο).

Από το σημείο αυτό και έπειτα, οι σχόλες που έδραζαν σε αυτή παρακμάζουν, ενώ η μετάδοση των ελληνικών φιλοσοφικών θεωριών βασίζεται σε μεμονωμένους φιλοσόφους.

Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, τα νεανικά του χρόνια αποτέλεσαν χρονικό διάστημα κατά το οποίο εντρύφησε στον ελληνικό πολιτισμό και στην ελληνορωμαϊκή κουλτούρα που είχε διαμορφωθεί, ενώ στα μεταγενέστερα έργα του προσπαθεί επιμελώς να μειώσει την απόσταση μεταξύ των ηρώων των διαλόγων του από την ελληνική κουλτούρα την οποία ο ίδιος παρουσιάζει μέσα από τα υποτιθέμενα λεγόμενά τους στις διαλογικής μορφής πραγματείες του.

Καθώς την περίοδο που διαπαιδαγωγούνταν η ελληνική γραμματεία και φιλοσοφία δεν ήταν διαθέσιμη στα Λατινικά αναγκάστηκε να τη γνωρίσει και προσεγγίσει από το πρωτότυπο και άμεσα μέσω της προσωπικής του επαφής με Έλληνες δασκάλους και φιλοσόφους.

Πρόκειται για ένα κενό που επιχείρησε να συμπληρώσει μέσω του έργου του γράφοντας για την ελληνική σκέψη στα Λατινικά και προάγοντας έτσι τη λατινική κουλτούρα.

Κλείνοντας, επισημαίνεται, ότι σύμφωνα με την επιστημονική έρευνα, ο Κικέρωνας καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του είχε στενές επαφές με Έλληνες, τόσο με ελεύθερους και απελεύθερους όσο και δούλους, τους οποίους σε πολλές περιπτώσεις βοήθησε και με τους οποίους συχνά συνδιαλεγόταν.

Ο Πλούταρχος εστιάζει στο διάστημα που ο Μάρκος Τύλλιος παρέμεινε στη Ρόδο μαθητεύοντας στη ρητορική δίπλα στον Μόλωνα και στη φιλοσοφία δίπλα στον Ποσειδώνιο.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το εξής περιστατικό που αφηγείται ο έλληνας συγγραφέας· ο Μόλων ζήτησε από τον Κικέρωνα να αγορεύσει στα Ελληνικά, καθώς ο ίδιος δεν γνώριζε Λατινικά, ενώ έπειτα από την απαγγελία του Ρωμαίου διανοούμενου, ο έλληνας ρήτορας παρατήρησε, ότι ακόμα και η ευγλωττία και ο πολιτισμός, ότι είχε απομείνει στους Έλληνες μετά την κατάκτησή τους από τη Ρώμη, ανήκουν πλέον και αυτά στους Ρωμαίους.

Το εν λόγω περιστατικό υποδηλώνει αφενός, ότι ο Κικέρωνας γνώριζε την ελληνική γλώσσα σε τέτοιο βαθμό ώστε να ρητορεύει στα Ελληνικά, αφετέρου ότι οι Ρωμαίοι ενδιαφέρονταν για την ελληνική κουλτούρα και τη μελέτη της, όπως φαίνεται από την παραδοχή του Μόλωνα.

Σύμφωνα με τη μελέτη που πραγματοποιήθηκε, οι Ρωμαίοι των ανώτερων τάξεων, αντιλαμβανόμενοι τα πολυδιάστατα οφέλη από τη γνωριμία και τη διδασκαλία πτυχών του ελληνιστικού πολιτισμού καθώς και της ελληνικής γλώσσας, φρόντισαν να εξοικειωθούν μαζί της ήδη από τον 3ο π.Χ. αιώνα διαμορφώνοντας μάλιστα την παιδεία των γόνων τους κατά τα ελληνιστικά πρότυπα, τάση που είχε κυριαρχήσει απόλυτα μέχρι τον 1ο αιώνα π.Χ.

Επρόκειτο μάλιστα για πρακτική που δεν αρκούνταν στην παροχή Ελλήνων δασκάλων γραμματικής και ρητορικής στους νεαρούς Ρωμαίους αριστοκράτες στη Ρώμη, αλλά πρόκρινε την πραγματοποίηση ταξιδιών από μέρους τους για την περαιτέρω μαθητεία τους σε ελληνικές φιλοσοφικές και ρητορικές σχολές στον ελλαδικό χώρο, όπως στην Αθήνα και στη Ρόδο επηρεάζοντας έτσι βαθύτατα τα μέλη των ρωμαϊκών ανώτερων τάξεων, που συνήθιζαν να υιοθετούν την ελληνική φιλοσοφία ως οδηγό του βίου τους, όπως συνέβη και στην περίπτωση του Κάτωνα του Νεότερου και ειδικότερα του θανάτου του, που εξετάστηκε τόσο βιβλιογραφικά όσο και σε επίπεδο πρωτογενών πηγών μέσω της βιογραφίας του από τον Πλούταρχο.